حقوق زن در اسلام

محمد صالح مفتاح

اسلام زن و مرد را دارای ارزش یکسان می‌داند و ارزش انسان‌ها را به تقوا می‌داند: «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا إن اکرمکم عندالله اتقاکم…» (سوره حجرات – آیه ۱۳)

در بینش اسلامی، زن و مرد یکی و یگانه‌اند و این یگانگی ریشه در هستی و ماهیت آنان دارد و جبرهای آفرینش این دو را چنان پیوند داده است که هیچ‌گاه و با هیچ شیوه‌ای گسستنی نیست. هدف از خلقت زن و مرد، آرامش، دوستی و مودت میان دو جنس است: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها» (سوره روم – آیه ۲۱)

زن درآفرینش و در بُعد روحی و جسمی، از همان گوهری آفریده شده است که مرد از آن آفریده شده است. و هر دو جنس در جوهر و ماهیت یکسان و یگانه‌اند: «یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها» (نساء – آیه ۱) و «هو الذی خلفکم من نفس واحده و جعل منها زوجها لیسکن الیها…» (سوره اعراف – آیه ۱۸۹) و نیز (سوره روم – آیه ۲۱)

اما با وجود این وحدت در ارزش و کرامت، حقوق و تکالیف متناسب با هر دو جنس در اسلام در نظر گرفته شده است. برابری در حقوق، لزوماً به معنای برقراری عدالت نیست. چرا که اگر بخواهیم عدالت را به طور مطلق در نظر بیاوریم، لازم است تا مطلوبیت‌های هریک از حقوق و تکالیف را برای هریک از صاحبان و مخاطبان حقوق در نظر بگیریم. در این صورت است که می‌توان برای دستیابی به عدالت امید داشت.
در اسلام، علی‌رغم پذیرش اصل تساوی، تشابه حقوق زن و مرد پذیرفته نشده است. چرا که احکام اسلامی، منطبق بر مصالح‌اند و بر مبنای آنها تشریع شده‌اند. لازمه اشتراک زن و مرد در حیثیت و شرافت انسانی، یکسانی و تشابه آنها در حقوق نیست. لازمه‏اش اینست که حقوقی مساوی‏ با یکدیگر داشته باشند. تساوی غیر از تشابه است، تساوی برابری است‏ و تشابه یک نواختی.

شهید مطهری مثال جالبی در این‌باره ذکر می‌کند: «ممکن است پدری ثروت خود را بطور متساوی میان‏ فرزندان خود تقسیم کند اما بطور متشابه تقسیم نکند. مثلا ممکن است این‏ پدر چند قلم ثروت داشته باشد ، هم تجارتخانه داشته باشد و هم ملک‏ مزروعی و هم مستغلات اجاری ، ولی نظر باینکه قبلا فرزندان خود را استعدادیابی کرده است، در یکی ذوق و سلیقه تجارت دیده است و در دیگری‏ علاقه به‌کشاورزی و در سومی مستغل‌داری، هنگامی که میخواهد ثروت خود را در حیات خود میان فرزندان تقسیم کند با در نظر گرفتن اینکه آنچه به‌همه‏ فرزندان می‌دهد از لحاظ ارزش مساوی با یکدیگر باشد و ترجیح و امتیازی از این جهت در کار نباشد، به‌هرکدام از فرزندان خود همان سرمایه را می‌دهد که قبلا در آزمایش استعدادیابی آنرا مناسب یافته است.»

حقوق زنان در قانون اساسی
مطابق اصل دهم قانون اساسی، خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است و همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزی‌های مربوط باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد. این اصل مبنای اساسی جهت تدوین قوانین مربوط به خانواده و حقوق زنان و مردان در جامعه‌ی اسلامی است. همه‌ی نهادهای حکومتی وظیفه دارند تا اقدامات خود را بر این مبنا بنا کنند که نهاد خانواده را تحکیم کند.

اصل بیستم نیز بیان می‌دارد که «همه افراد ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند.» در این اصل برابری زنان و مردان را در تمامی زمینه‌های حقوقی تضمین می‌کند. همچنین از این اصل مستفاد می‌شود که رعایت موازین شرع، چنان‌چه در اصل چهارم نیز آمده است، لازم‌الرعایه است.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت را موظف است حقوق زن را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید. این اصل در جهت احیای حقوق زن امور زیر را وظیفه‌ی حکومت اسلامی می‌داند:
«۱- ایجاد زمینه های مساعد برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او.
۲- حمایت مادران، بخصوص در دوران بارداری و‌حضانت فرزند و حمایت از کودکان بی‌سرپرست.
۳- ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده.
۴- ایجاد بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده و بی‌سرپرست.
۵- اعطای قیمومت فرزندان به مادران شایسته در جهت غبطه آنها در صورت نبودن ولی شرعی.»

حقوق زن در اندیشه امام خمینی (ره)
در اندیشه معمار کبیر انقلاب اسلامی، جایگاه زنان بسیار والاست و این زنان هستند که مبداء خیرات و شرور جوامع‌اند. ایشان زنان را حرکت‌دهنده و پرورش‌دهنده‌ می‌دانستند و معتقد بودند که زنان باید با حفظ شئونات و ارزش‌های اسلامی، در تمام صحنه‌های جامعه حضور یابند.
امام راحل اسلام را عامل نجات زنان از اغلال جاهلیتی می‌دانستند که جلوی رشد او را گرفته بود و اسلام را عامل تعالی روحانی زنان و مردان می‌دانستند: «اسلام می‌خواهد که زن و مرد رشد داشته باشند. اسلام زن‌ها را نجات داده است از آن چیزهایی که در جاهلیت بود. آنقدری که اسلام به زن خدمت کرده است، خدا می‌داند که به مرد خدمت نکرده است.» (۱۸/۸/۵۷)
ایشان زن را مبداء سعادت اجتماع دانسته و فرموده‌اند: «زن انسان است، آن هم یک انسان بزرگ. زن مربی جامعه است…. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن با تربیت صحیح خودش انسان درست می‌کند و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می‌کند. مبداء همه‌ی سعادت‌ها از دامن زن بلند می‌شود. زن مبداء همه‌ی سعادت‌ها باید باشد.» (۲۶/۲/۵۶)

امام خمینی (ره) با تصریح بر تساوی حقوق زن و مرد در اسلام، وجود احکام خاص برای زن و مرد را نافی اصل تساوی ندانسته‌اند و این را به معنای تناسب گرفته‌اند و نه تبعیض: «اسلام زن‌ها را مقابل مردها قرا داده، نسبت با آنها تساوی دارند. البته یک احکام خاص به مرد است که مناسب با مرد است، یک احکام خاص به زن است، مناسب با زن است. این به این معنی نیست که اسلام نسبت به زن و مرد فرقی گذاشته است.» (۲۰/۹/۵۷)

امام خمینی بارها و بارها در سخنان خود به نقش مهم زنان در پیروزی نهضت اسلامی و انقلابی ملت ایران اشاره و آن را ستوده‌اند. ایشان حضور زنان در تمامی مراحل و مراتب انقلاب، آن را موجب برکت و پیشرفت انقلاب دانسته‌اند: «این یک تحولی بود که بشر نمی‌توانست این تحول را درست کند، این تحول الهی بود یعنی مقلب القلوب این کار را کرد. قلب‌ها را از وحشت بیرون آورد. از آن وحشتی که از این رژیم‌ها داشتند از آن وحشت بیرون آورد و به جای آن تصمیم و شجاعت به ایشان داد، به طوری که زن‌ها، بچه‌ها و مردها، همه به مبارزه برخاستند.

کی سابقه داشت که زن در مبارزه بیاید و مقابل توپ و تانک بیاید؟ این یک تحول روحی بود که خدای تبارک و تعالی در این ملت ایجاد فرمود و مادامی که ما این تحول را حفظ بکنیم و نهضت را به همان‌طوری که تا حالا آمده است، حفظش بکنیم، برای ما پیروزی است.» (۲۶/۳/۵۸)

جایگاه زن در اندیشه‌ی مقام معظم رهبری
در هندسه‌ی تفکر مقام معظم رهبری، زن در ارزش مساوی با مرد قرار دارد. ایشان ستم تاریخی نسبت به زنان را ناشی از نظام‌های استعماری، فرهنگ‌های تحمیلی و روش‌های سرکوبگرانه دانسته و معتقدند که زنان باید ارزش شایسته‌ی خود را هم‌طراز با مردان داشته باشند. (۵/۲/۶۰)

ایشان درباره‌ی تساوی ارزش زنان در مقابل مردان در اسلام، فرموده‌اند: «در بینش اسلام زن از نظر معرفت، اندیشه، فکر و قرب به خداوند مانند مرد است و به هیچ وجه نباید با زن افراط و تفریط و دون شأن او برخورد کرد. زن و مرد دارای وظایف و مسئولیت‌های مشترک و نیز اختصاصی هستند که باید به دقت شناخته و تبلیغ شود.» (۱۰/۵/۷۵)

ایشان ابزارهای حل مشکل زنان را در تمام سطوح و از فعالیت‌ها لازم می‌دانند: «برای حل مسئله زن و مرد باید قوانین و مقررات لازم، تدوین و تصویب شود، سطح خردمندی و اندیشه زنان از طریق فعالیت‌های گوناگون فکری ، اجتماعی، اقتصادی، ادبی و هنری افزایش یابد و سطح فکری جامعه نیز، به طور عام رشد پیدا کند، زیرا در جامعه‌ای که همه از هوش و اندیشه و حکمت برخوردار باشند، هیچ‌کس مورد تعرض دیگری قرار نخواهد گرفت.» (۲۲/۸/۷۴)

آیت الله خامنه‌ای، راه‌حل مشکلات زنان را وضع قوانین هوشمندانه دانسته‌اند: «مسائل زنان خیلی زیاد است و در جامعه ما درباره‌ی زن به مرور در ذهنیت مردم ما  رسوخ و رسوب کرده و به این آسانی‌ها زدودنی نیست. مسائل فرهنگی زنان باید به تدریج در سایه‌ی وضع قوانین بسیار هوشمندانه هموار شده و از حالت نابسامانی بیرون بیاید…. این تغییرات باید به مرور انجام بگیرد.» (۱۳/۱۲/۶۶)